BUDAMA

 Meyvecilikte Budama Zamanı, Bazı Budama Teknikleri ve Merkezi Lider Terbiye Sistemi

    Budama kış ve yaz (yeşil ) olmak üzere iki ayrı ve zıt mevsimlerde yapılır. Budama zamanı, meyve ağacının büyümesini, meyve verimini ve ağacın ekonomik ömrünü etkiler…

Kış budama zamanı

Meyve ağaçlarını budamak için en uygun dönem, ağaçların yapraklarını dökmesi ile ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar ki dönemdir. Kışı ılık geçen yerlerde meyve ağaçlarının kış dinlenmesine girmelerinden sonraki süre, budama bakımından en uygun zaman dilimidir. Çünkü bu devrede hem işçi temini yaza göre daha kolaydır, hem de ağaçlarda yapraklar olmadığı için çıkarılacak dallar kolaylıkla tespit edilebilir. Ancak kışı sert geçen yerlerde şiddetli donlardan önce, budamanın yapılması doğru olmaz, don tehlikesi geçtikten sonra budama yapılmalıdır. 

Yaz budama zamanı

Yaz boyunca meyve ağaçlarında sürgünlerin seyreltilmeleri, uç alma, bükme, eğme, dalların birbiriyle karşılıklı olarak bağlanmaları ve açıların genişletilmeleri, daraltılmaları gibi yapılan işlemlerin tümüne yaz budaması denir.

Meyve ağaçlarında, yaz budaması ilkbahar gelişme periyodunun sonu ve yaz gelişme periyodu içerisinde sürgünler odunsulaşmaya başladıktan sonra yapılabilir. Genellikle ağaçlar üzerinde şekli bozan, büyümeleri istenmeyen gelişmeleri  yardımcı dalların zararına olan dallar kesilerek çıkartılabilir yada eğilip bükülebilir. Bazı dallar da açıları genişletilerek gelişmeden alıkonulabilir.

BAZI BUDAMA TEKNİKLERİ

a-Ağacın bir yanında dal oluşmadığı durumlarda.

Böyle bir durumda, dal çevresinin 1/3’ü kadarlık kısmı bir gözün 1 cm. kadar üzerinden  kabuk boyunca odun kısmına kadar halka şeklinde kesilir. Bu uygulama genellikle çentiğin altındaki tomurcuğun sürmesini sağlar. Bu uygulama çiçeklenme başlangıcından 3-4 hafta önce uygulanabilir. Kesim işleminin yeterli derinlikte, kabuk tabakası boyunca olmasına dikkat edilmelidir.   

Bazı meyve tür ve çeşitlerinde ağaçlar ilk yıllarda terbiye edilirken uygun olan taç yapısını oluşturmak için istenilen dallar teşekkül etmemektedir. Bu gibi durumlarla karşılaşıldığında üreticiler istenilen noktadan dal çıkarmak için bu tekniğe baş vurabilirler.

b. Bir sürgün, o an için çok kuvvetli olduğundan veya mekanik etkilerle zararlanmış olduğundan  çıkarılması gerekebilir. Aynı noktadan tekrar bir sürgün çıkması istendiği durumlarda “Üçgen kesim” uygulanmalıdır.

İlk yıllarda ağaca verilen şeklin, ağacın tam verim çağında çok önemli olduğunu daha önceki konularda bahsetmiştik. Fakat üreticiler ne kadar dikkat ederlerse etsinler bazen çeşidin gelişme karakterinden kaynaklanan sorunlarla karşılaşabilirler. Bu sorunlardan biri de geniş açılı dalların seçilmesi ve oluşturulması sırasında ortaya çıkar. Örneğin Yeşil Elma olarak bilinen Granny Smith elma çeşidi çok dik gelişen bir çeşittir. İlk 4-5 yıl ağaçlara uygulanan dal açma işlemleri çok önemlidir. Fakat ağaç üzerinde bazı dallar istenilen noktadan çıkmasına rağmen açısı genişletilememekte ve zorlandığında ise kırılmaktadır. Böyle bir durumda Üçgen kesim yapılabilir. Üçgen kesim sonucu hem aynı noktadan tekrar dal çıkışı sağlanır hem de çıkan dal geniş açılı olur.  

 RESİM

  Merkezi Lider Terbiye Sistemi

Merkezi lider terbiye sistemi destek sistemi kullanılmadan serbest olarak ayakta durabilen elma ağaçlarında (MM 106, MM 111, M 109 ve çöğür anaçlı), kiraz ağaçlarında çok rahatlıkla uygulanabilen bir terbiye sistemidir.

Avrupa grubu erikler  (Stanley, President, Angeleno gibi) daha çok dik ve dik yayvan geliştiklerinden bunlara da merkezi lider terbiye sistemi uygulanmaktadır.

Ayrıca çok önemli olan konulardan biri de kiraz ağaçlarında budamadır. Kiraz, yıllardır budanmadan yetiştiriciliği yapılan bir meyve olarak bilinmektedir. Fakat son yıllarda yapılan araştırmalar, kiraz ağaçlarının budanmasında herhangi bir sakınca olmadığını, yıldan yıla yapılan ılımlı budamalara çok iyi tepki verdiğini ve ilk yıllardaki terbiye işlemlerinin meyve verim ve kalitesini arttırdığını göstermiştir. 

 Fidanların Dikimi ve İlk Gelişme Yılı

RESİM

            Dikim, sonbaharda ağaçların yaprak dökümünden    ilkbaharda gözler uyanıncaya kadar olan sürede yapılabilir. Dikilecek olan fidanların sağlıklı, ortalama olarak 1,5 cm. çapında ve 1-1,5 m. uzunluğunda

olmasına dikkat edilmelidir. Aşırı kalın fidanların iyi fidan olduğu görüşü çok yanlış bir görüştür.

Meyve bahçesinde dikilecek fidan dallı veya kamçı şeklinde dalsız olabilir. Dikim sistemine göre açılan çukurlara, aşı noktası toprak yüzeyinin 5-10 cm yukarısında olacak şekilde fidanlar dikilir. Eğer fidan kamçı şeklinde dalsız fidan ise dikimden sonra 75 cm. den tepesi vurulur.

Dikimi takib eden ilkbahar gelişme periyodunda kesim noktasının altındaki gözler sürmeye başlayacaktır. Bu devrede ağaçların şekillendirilmesine başlanılır. 

Haziran ayının başı-ortasından itibaren sürgünler yaklaşık 7,5-10 cm olunca yaz budaması yapılabilir. İlk iş olarak dik büyüyen fidanın en üstündeki sürgün lider olarak seçilir.

RESİM

Özellikle dar açıyla çıkan dallar dal açıcılarla (kürdan, mandal, kamış vs.) genişletilmelidir. Dalsız bir fidan dikildiğinde yaz aylarında oluşan sürgünlerden 3-6 adet ana dal seçilir, tercihen 5 adet olmalıdır. Seçilen ana dalların gövde üzerinde eşit açı ve mesafelerle dağıtılması, ilerleyen yıllarda birbirini gölgelememesi açısından önemlidir. Gövde üzerinde ana dallar arasında yaklaşık olarak 7,5-20 cm. lik bir mesafe bulunmalıdır.  Seçilen dallar dışındaki yan sürgünler ve liderle rekabet eden dallar dipten çıkartılır. Özellikle lider olarak seçilen en üstteki dalın altındaki 1-2 sürgün çok kuvvetli ve dik büyümektedir. Bu dallara dokunulmadan bırakılırsa lider ile aynı kuvvette gelişeceklerinden ilerleyen yıllarda problem çıkarırlar. Bu sebeple mümkünse bu sürgünler ıslah edilmeli (açısı genişletilerek), mümkün değilse dipten çıkarılmalıdır. Böylece birinci kat oluşturulmuş olur. En alt dal ile toprak yüzeyi mesafesi arası en az 45 cm olmalıdır.

İkinci Yıl Budama ve Terbiye:

Ağaçlar yapraklarını döktükten sonra durgun dönemde birinci katı oluşturan dalların en üstündekinin 50-60 cm yukarısından liderin tepesi vurulmalıdır. Ana dallarda 1/3-1/4 oranında bir tepe kesimi uygulanır. Ana dallar,  liderden hem daha aşağıda hem de daha ince olmalıdır.

Fidan üzerinde istenilen bir dal oluşumu olmamışsa, yani 3 daldan daha az dal varsa bu dallar dipten çıkarılır ve liderin tepesi 75 cm. den tekrar kesilir. 

İlkbahar gelişme periyodunda da kesim noktalarının altındaki gözler sürmeye başlar. Merkezi lider terbiye sisteminin esasını “Katlar” oluşturmaktadır. Yani merkezi lider üzerinde alt taraftan üst tarafa doğru azalan sayıda dallardan oluşan 3-4 adet kat oluşturulmalıdır.

Bu amaçla birinci katın 50-60 cm üzerinde ikinci bir kat oluşturulmalıdır. İkinci katı oluşturan ana dalların birinci katı gölgelememesi için daha az sayıda ve daha kısa olması gereklidir. Örneğin ilk katta 5 ana dal seçilmişse ikinci katta 4 adet seçilmelidir. Hem 1. kattaki hem de 2. kattaki ana dallardan dik gelişenlerin açıları gelişme periyodunda genişletilmelidir.

 

Üçüncü Yıl Budama ve Terbiye

Yeni oluşturulan ikinci katın dalları birinci kattaki dallardan daha kısa olmalıdır.Böylece alttaki dallar gölgelenmez. Ana dalların uçları 1/3 oranında kısaltılmalıdır.Bu tip bir budama ile piramit şekli  elde edilir. Alt kattaki ana dallar üzerinde oluşturulan yardımcı dallar aynı yönde bırakılmalı, simetriye dikkat edilmelidir.

Ağaç üzerinde mekanik etkilerle   

     zararlanmış, kırılmış, hastalıklı olan dallar varsa çıkarılır. Genel bir kural olarak çok ince olan dallara dokunulmaz.

Ağaç üzerinde gereğinden fazla kesim yapmanın, fayda dan                                                        çok zarar getirdiği unutulmamalıdır.  İlkbahar gelişme periyodunda da önceki yıllarda yapılan işlemlere devam edilmelidir.

 Dördüncü Yıl Budama ve Terbiye

Geçmiş yıllarda yapılan işlemlere devam edilir. Ağaçların şekil verme işlemi 4 – 6 yılda   tamamlanmalıdır. Fakat çok fazla acele edilmemesinde de fayda vardır çünkü çeşitler arasında gelişme bakımından farklılıklar bulunmaktadır ve istenilen ağaç şekli her zaman kısa bir zamanda oluşturulamayabilir.

Ana dallar üzerinde yardımcı dalların oluşabilmesi için her yıl ana dallarda  ve liderde 1/3 oranında tepe kesimi uygulanır. Meyve türüne,  çeşide, toprak ve iklim durumuna göre olgun verim çağında bir ağaçta 3-4 kat bulunması gerekir. Örneğin MM 106 anaçlı bir elma ağacında 3 kat ve 10-12 adet ana dal, kuş kirazı anaçlı kiraz ağacında ise 3-4 kat ve 16-21 adet ana dal idealdir.

Verim Çağındaki Ağaçlarda Budama

İdeal şekli ve yapısı oluştuktan sonra ağaçlara uygulanan budama optimum verim almaya yöneliktir.

Ölü dallar, hastalıklı ve kırılmış dallar seçilerek budanır. Dar açılı ve dik büyüyen dallar, yaz budaması boyunca çıkarılmaz kış budaması esnasında çıkarılır.  Lider her yıl zayıf bir yan dal üzerinden kesilerek yenisi ile değiştirilir.

Ana dalların her biri ayrı ayrı ele alınarak budanır, bir birini gölgeleyen ve yere değen dallar çıkarılır. Ağacın iç kısımlarına maksimum ışığın girmesi sağlanmalıdır.

RESİM-15

Komşu ağacın ana dallarına değen dallar, çok uzun olan dallar da zayıf bir dal üzerinden geriye kesim uygulanır.

..........................................

                              
MEYVE AĞAÇLARINDA GÖZLER VE DALLAR
       
Budama yapan bir üreticinin ağaç üzerinde hangi dalın meyve dalı hangi
dalın odun dalı olduğunu ayrıca ilkbaharda gelişme periyodu başladığı
zaman bir gözden çiçek mi, sürgün mü, yaprak mı çıkacağını bilmesi
gerekir. Budama ile ağaç üzerindeki istenmeyen ve şekil bozukluğu
meydana getiren dallar çıkarılmaktadır. Ayrıca ağaç üzerindeki meyve
gözleri ve dalları budamanın şiddetini etkilemektedir. Bu sebeple
kısaca gözlerden ve dallardan bahsetmekte fayda vardır. 
        YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDAGÖZLER VE DALLAR
        GÖZLER:
      
Gözler, etrafı tüy ve pullarla çevrilerek dış etkenlerden korunmuş
büyüme noktalarıdır. Meyve ağaçlarında dal, yaprak ve çiçekleri
oluştururlar. Yaprak, sürgün ve çiçek gözleri olarak ayrılabilirler.
 1.Yaprak
gözleri; Basık, üçgen yada hafif kabarık, sivri, oval şekillerde
olabilir. Bir yıl önceki sürgünün yaprak koltuklarında oluşur.
 2.Sürgün gözleri; Büyüme noktalarında olduğu gibi odun dallarının uzun ekseni üzerinde de oluşur.
 3.Çiçek gözleri; Meyve dallarında bulunur. İri, yuvarlak, kabarık veya oval olabilir. Çiçek ve yaprakları oluşturur.
         DALLAR:       Yumuşak Çekirdekli Meyve Ağaçlarında Meyve Dalları
1-Topuz:
Boğum araları birbirine çok yakın olan meyve dalıdır. Boyları 1-2 mm.
den 8 cm. e kadar değişebilir.Genellikle odun gözleriyle son bulur. İlk
oluştukları yıl içerisinde topuzların üzerinde rozet şeklinde 2-5 adet
küçük yaprak vardır. Çeşit özelliğine ve bakım beslemeye bağlı olarak
1-10 yılda meyve gözüne döner.

2-Lamburt: Topuzların uçlarındaki odun gözünün meyve gözüne dönüşmesiyle oluşur. 2-3 ya da daha yaşlı dallar üzerinde bulunur.
 3-Kese:
Yedek besin maddelerinin depo edildikleri dallardır. Topuzların uç
kısımlarında oluşur. Üzerinde topuz, lamburt ve kargılar bulunabilir.
Meyveler, keseler büyükse büyük, küçükse küçük olur.
4-Kargı:  5-20 cm. uzunluğundaki meyve dallarıdır.
..............
Üzerinde
meyve gözü bulunanlar taçlı kargıdır. Kargıların ucunda bazen odun
gözlerine bazen de bazı armutlarda dikenlere rastlanabilir. Bunların
meyve gözüne dönüşmesi 1-10 yılda olur. Kargıların üzerindeki odun
gözleri de zamanla topuz ve lamburtlara dönüşebilir.
5-Dalcık: Kargı
ile odun dalı arasında bir meyve dalıdır, meyve gözü ile sonuçlanır.
Budamada zorunluluk olmadıkça dokunulmamalıdır. Meyve ağaçlarının ilk
yıllarında taç yapısını oluşturmak için dalcıkların ucundaki meyve
gözleri alınmalıdır.
6-Çıtanak: Topuz, lamburt, kese ve kargıların
bir arada olmasıyla oluşur. Daha çok yaşlı ağaçlarda
görülür. Ağaçta fazla miktarda bulunması ağacın yaşlanmasına
işarettir. Gençleştirme budaması sırasında bunların bir kısmı
çıkarılmalıdır.Yaz budaması yaparken meyve/yaprak oranına dikkat
edilmelidir. Ağaç üzerinde meyveleri besleyecek oranda yaprak alanı
mutlaka bırakılmalıdır. Aksi takdirde meyvelerin, küçük ve kalitesiz
olması, güneş yanığından zararlanmaları kaçınılmazdır.

         ŞEFTALİ’DE GÖZLER VE DALLAR
DALLAR:a-Obur
dallar: Ağacın yaşlı kısımlarından çıkan, kuvvetli büyüyen, boğum
araları uzun, gevşek dokulu çiçek gözü yapmayan dallardır. Budama
sırasında çıkarılmalıdır.
 b- Odun dalları: Ağacın iskeletini
kuran dallardır. Boğum araları uzun olmakla birlikte obur dallardaki
kadar uzun değildir. Üzerlerinde odun gözleri vardır.
c-   
İyi Meyve Dalları: Bu dallarda dal boyunca değişik aralıklarla üçer göz
vardır. Bu gözlerden ortadaki ince ve sivri olanı odun gözüdür. Diğer
iki göz ise çiçek gözüdür. Bu gözler uyandığı zaman her bir göz
grubunda hem çiçek hemde sürgün oluşur. Vegetatif ve generatif faaliyet
bu dallarda dengeli olduğu için iyi meyve dalı denir.
d- Kötü
Meyve Dalları: Bu dallarda dal boyunca ve değişik aralıklarla birer
çiçek gözü vardır. Yalnız tepedeki göz odun gözüdür. Beslenme
şartlarının kötü olması nedeniyle bu dallar az meyve verir, meyvenin
kalitesi de iyi olmaz.
e-Karışık Meyve Dalları: İyi meyve dalları ile kötü meyve dalları arasındadır.

............
Böyle dallarda üçlü gözler tek tek odun ve meyve gözleri şeklinde yer almaktadır.
 f-Buket Dalları: Şeftalide bu tip dallara çok rastlanmaz. Daha çok tacın uygun olmayan yerlerinde teşekkül eder.

GÖZLER:a-Odun Gözleri:
Meyve gözlerine göre daha ince ve küçüktür. Üzerleri bol tüylüdür.
Açıldıklarında bunlardan sürgün veya yapraklar meydana gelir.
 b-Meyve
Gözleri: İri, uzunca, yuvarlak, dolgun gözlerdir. Üzerleri sık
tüylüdür. Genellikle her gözde bir çiçek bulunur. Yaprak yeri bulunmaz.
Meyve gözleri tek tek veya bir kaçı bir arada bulunur. Meyve gözleri
odun gözlerine göre daha erken sürer.

                           
KİRAZ VE VİŞNE’DE GÖZLER VE DALLAR
        DALLAR:     
Kirazda dallar düzgün ve boğum araları uzundur. Dalcıkların dip
tarafında çiçek, uca doğru yaprak gözleri bulunur. Buketler çoğunlukla
ikinci yıl teşekkül eder. Sürgün ucu bir odun gözü ile
biter.  Vişnelerde dalcıklar genellikle kirazlara göre daha
ince ve yay gibi olup sarkıktır. Üzerlerinde çiçek vardır ve uçlarında
sürgün gözü bulunur. Kirazlara göre daha çok buket dalları meydana
gelir ve buketler genelde ikinci yıl teşekkül eder. Daha yaşlı dallar
üzerinde de buket dalları meydana gelir. Çok dalcık teşekkül ettiği
için ağacın tacı çalımsı görünür.
      GÖZLER:a-Odun Gözleri: Meyve gözlerine göre daha ince ve küçüktür. Sürgün ucunda veya dalcığın uca yakın kısmında meydana gelir.
 b-Meyve
Gözleri: Odun gözlerine göre daha iri ve dolguncadır. Dalcıklarda yan
gözler halinde bulunur. Buket dallarında ise ortada bir sürgün gözü
bunun etrafında meyve gözleri sıralanır.
                       
Vişne ağacında mayıs buketi (1 ve 2) ve kargı (3)